Vào đầu tháng 4, Mỹ đã tung ra một “quả bom” thuế đối ứng nhằm vào hàng nhập khẩu toàn cầu. Nhưng trước khi quả bom Thuế đối ứng này phát nổ, chính quyền Tổng thống Donald Trump đã triển khai những “quả bom” theo đúng nghĩa đen tại Trung Đông – loạt GBU-57 được ném xuống như một thông điệp răn đe mạnh mẽ.
Cách Tổng thống Trump vận hành các chiến dịch ngoại giao sau đó – vừa cứng rắn vừa bài bản – khiến giới quan sát ví những diễn biến này như một mô hình lặp lại của chính sách thuế đối ứng: mạnh mẽ, dứt khoát, nhưng cũng đầy toan tính.
Thương lượng thuế quan: Đông Nam Á trong thế cờ
Sau mức thuế lên tới 145% nhằm vào hàng Trung Quốc, Bắc Kinh hiện đang đàm phán để hạ xuống 30% – đổi lại là nhượng bộ về vấn đề fentanyl, một loại hoạt chất gây tranh cãi mà Trung Quốc sản xuất nhiều nhất thế giới còn Mỹ lại tiêu thụ nhiều nhất.
Tuy nhiên, yếu tố khiến Mỹ khó áp đặt hoàn toàn là “át chủ bài” của Trung Quốc: đất hiếm. Loại khoáng chất không thể thiếu trong ngành công nghệ cao, từ sản xuất pin mặt trời, xe điện đến các vật liệu siêu dẫn – mà Trung Quốc hiện cung ứng tới 90% nhờ công nghệ khai thác lẫn năng lực “chế biến bẩn”.
Nếu Bắc Kinh đạt được mức thuế 30%, đây có thể trở thành mức trần tham chiếu trong các cuộc đàm phán song phương khác. Nhưng điều đó đặt ra câu hỏi: các nước Đông Nam Á có gì để “mặc cả” với Mỹ?
Ba chiến lược thương lượng ở Đông Nam Á
- Thái Lan – Với mức thuế đề xuất 37%, cao thứ hai sau Việt Nam, do xuất siêu trong ngành ô tô và điện gia dụng, Thái Lan không chọn con đường đàm phán chính phủ – mà thông qua hệ thống vận động hành lang, điển hình cho phong cách chính trị – kinh tế “có phần riêng biệt” của nước này.
- Indonesia – Bị đề xuất thuế 32%, chủ yếu từ nhóm hàng nông sản và khoáng sản. Jakarta không quá tích cực đàm phán với Mỹ, thay vào đó tìm cách tăng cường xuất khẩu sang Trung Quốc và ASEAN để bù đắp rủi ro.
- Malaysia – Chịu mức thuế đề xuất thấp nhất (24%), chủ yếu nhắm vào ngành bán dẫn. Kuala Lumpur chọn cách hành động tập thể thông qua ASEAN, không theo đuổi đàm phán song phương.
Việt Nam: Thặng dư lớn nhưng ít đòn bẩy
Với hơn 120 tỉ USD xuất siêu sang Mỹ (xếp thứ 3 thế giới sau Trung Quốc và Mexico), Việt Nam lại gặp bất lợi trong đàm phán trực tiếp vì thiếu đòn bẩy thương mại. Đáp ứng áp lực giảm thặng dư mà vẫn giữ giá trị xuất khẩu, một trong những giải pháp thực tiễn là gia tăng nhập khẩu hàng Mỹ.
Đó cũng là lý do các tập đoàn hàng không Việt Nam liên tiếp ký cam kết mua máy bay Boeing, với sự hậu thuẫn của các tổ chức tài chính quốc gia – một động thái vừa thực dụng, vừa mang thông điệp chính trị.
Thách thức lớn nhất với Việt Nam trong các cuộc thương lượng là yêu cầu của Mỹ: giảm tỉ lệ giá trị hàng hóa có nguồn gốc từ Trung Quốc. Trong bối cảnh Việt Nam vẫn phụ thuộc phần lớn nguyên liệu đầu vào từ Trung Quốc – từ nguyên phụ liệu đến nhà máy vệ tinh của các tập đoàn nước ngoài – đây là bài toán vô cùng nhạy cảm.
Không chỉ là đàm phán 1-1, còn là bài toán khu vực
Việt Nam không chỉ phải bảo vệ lợi ích quốc gia trong đàm phán song phương mà còn cần đảm bảo sự đồng thuận của ASEAN trong các vòng đàm phán cấp khu vực, đặc biệt là hội nghị thượng đỉnh Mỹ – ASEAN sắp tới vào ngày 9-7.
Do đó, chiến lược đàm phán của Việt Nam chịu ảnh hưởng cùng lúc từ bốn trục lớn: lợi ích nội tại, sức ép từ Mỹ, phụ thuộc vào Trung Quốc và nghĩa vụ đối với ASEAN.
Thuế quan – Thử thách hay cú hích chuyển mình?
Nếu mức thuế Việt Nam phải chịu là 20–25% (so với 30% với Trung Quốc), thì biên độ giá xuất xưởng của Việt Nam cần giảm 5–10% để giữ được sức cạnh tranh – trong khi chi phí sản xuất tại Việt Nam vốn đã cao hơn Trung Quốc khoảng 15%.
Điều này đòi hỏi doanh nghiệp Việt phải cải tiến, tiết giảm và tối ưu hóa năng suất. Những ai đã đầu tư dài hạn vào đổi mới công nghệ, tiết kiệm chi phí sẽ là bên sống sót sau cú sốc thuế quan.
Song song, Chính phủ cần vào cuộc mạnh mẽ hơn để cắt giảm các chi phí trung gian, nhất là “chi phí ngầm”, và thúc đẩy cải cách thể chế để tạo môi trường kinh doanh minh bạch – đúng như kỳ vọng mà cuộc cải tổ bộ máy hành chính đang mang lại.
Ở góc nhìn khác, chính thuế quan có thể trở thành “bộ lọc” giúp tái cấu trúc lại nền sản xuất – nơi doanh nghiệp nào thực sự có lợi thế cạnh tranh sẽ trụ lại và phát triển. Đối với Nhà nước, đây cũng là cơ hội để kiểm chứng tính hiệu quả của chính sách phát triển kinh tế tư nhân.
Bài toán đa thị trường: Giảm lệ thuộc Mỹ
Thuế đối ứng cũng là lời cảnh tỉnh để Việt Nam giảm phụ thuộc vào một thị trường xuất khẩu duy nhất. Chính phủ đã nỗ lực mở rộng sang các khu vực mới như Trung Á, thị trường Halal, và tận dụng ưu đãi từ các FTA như EVFTA với châu Âu.
Mặc dù kim ngạch xuất khẩu sang EU hiện chỉ đạt 52 tỉ USD, so với 125 tỉ USD vào Mỹ, nhưng mức tăng trưởng 8,1 tỉ USD trong năm 2024 so với 2023 là tín hiệu tích cực.
Nếu duy trì được tốc độ này, EU có thể bù đắp khoảng 1/3 thiệt hại từ thuế quan Mỹ (ước tính khoảng 25 tỉ USD). Phần còn lại cần được san sẻ qua các thị trường khác và nội lực trong nước – điều đáng lý ra phải được chuẩn bị từ sớm, nhưng “thà muộn còn hơn không”.
Kết luận: Trong nguy có cơ
Dù chính sách thuế của Mỹ mang đến nhiều áp lực, nhưng nếu biết tận dụng, nó có thể trở thành động lực cho Việt Nam tái định vị năng lực sản xuất, cải cách thể chế, và mở rộng thị trường xuất khẩu theo hướng bền vững hơn.
Vấn đề là chúng ta có dám nhìn vào nó như một cơ hội – thay vì chỉ là nguy cơ.
